Rezydencje Obronne Rycerstwa Polskiego
Geneza rezydencji obronnej jest związana z uwczesnym ustrojem społeczno-gospodarczym średniowiecznej Polski, który początkowo opierał się na strukturze rodowej. Aby obraz rezydencji obronnej był pełen, należy na wstępie przyjąć założenie, iż budowle te wznoszono w centrach majątków ziemskich i były one funkcjinalnie z nimi związane, zapewniając właścicielowi mieszkanie i obronę, a zarazem stanowiły ośrodek administracyjny majątku rodowego. Takie założenie jest w znacznym stopniu uprawnione, gdyż wyrażony wyżej pogląd nie został dotąd zakwestionowany w literaturze przedmiotu, a co więcej zyskał potwierdzenie w podejmowanych dotychczas studiach. Nie można bowiem pominąć żródeł pisanych mówiących o istnieniu prywatnych wsi, a nawet kompleksów składających się z kilku osad skupionych w rękach możnych rodów. Takie zwarte kąpleksy posiadali Odrowąże w okolicach Końskich, Awdańcy wokół Skalmierza, Gryfici wokół Ruszczy i Jędrzejowa a Leliwici wokół Chorzewic (Melsztyn) i Tarnowa.
W usytuowaniu rezydencji obronnych decydujące znaczenie odgrywały różnorodne naturalne przeszkody utrudniające w sposób skuteczny dostęp do rezydencji i jej opanowanie. taką gwarancję bezpieczeństwa dawało w szczególności usytuowanie budowli pośród bagnistych łąk, eliminujących możliwość prowadzenia przeciw niej działań oblężniczych. Dojście do zabudowań ograniczało się już na szerokim przedpolu do wąskiej grobli usypanej na podmokłym terenie. Znakomite walory obronne tworzyło również usytuowanie obiektu na wzniosłym cyplu lub samotnym wzgórzu. W takim przypadku prowadzenie działań zaczepnych utrudniały pochyłości stoku, wykluczając stosowanie wszelkiego rodzaju urządzeń oblężniczych.
Warowność rezydencji nie ograniczała się jedynie do istnienia sprzyjającego obrońcom przedpola, wyposażenie ich w kolejne przeszkody sztucznie stworzone, czyli wały, fosy, częstokoły, wzmacniało w sposób istotny obronny zespół budowli, które również same w sobie zawierały pewne elementy aktywnej obrony, czyli wieże, baszty i inne urządzenia techniczne. dopełnieniem całości założenia obronnego było niewątpliwie zaplecze gospodarcze. Dlatego, należy wziąć pod uwagę fakt istnienia zaplecza gospodarczego rezydencji obronnej, nawet jeśli poszukiwania reliktów zabudowy gospodarczej w bezpośredniej bliskości obiektu mieszkalnego sa negatywne, to wniosek o braku takiego zaplecza jest błędny, bowiem biorąc pod uwagę tendęcję do lokowania średniowiecznych rezydencji w miejscach z natury obronnych, których to walor posiadały podmokłe łąki lub wyniosłe cyple i wzgóża, nonsensem byłoby spodziewać się odkrycia pozostałości gospodarczego zaplecza na terenie bezpośrednio przylegającym do warownego obiektu.Trudno sobie wyobrazić budowle inwentarskie i inne urządzenia gospodarcze wznoszone na mokradłach lub stromo opadających wzniesieniach. Były one najprawdopodobniej usytuowane we wsiach, niejednokrotnie znacznie oddalonych.
Sama rezydencja obronna w tym okresie najczściej "Gródek Stożkowy" była niewielka otoczona wokół wałem ziemnym, utwierdzonym deskami i kołkami. U jego podnóża rów głęboki i ostrokoły w ogniu opalone, gęsto w ziemi zabijane. Na szczycie wału palisada z pni dębowych bitych gęsto obok siebie, w ścianę ustawionych. W tymże wale z dogodnej strony usytuowana wysoka wieża bramna, do której podchodzi się po drewnianym moście. Wewnątrz stał dwór wielki, przysadzisty, zwany - curia, z bierwion starodrzewnych, a w nim sień, izba wielka, komnata, komora i alkierze. Na podwórcu studnia, szopa (t.j. stajnia) i kuchnia. Czasem z uwagi na niewielkie rozmiary i skąpość miejsca wewnątrz gródka zamiast dworu wznoszono wieżę obronno-mierzkalną (turis), na ogół o konstrukcji drewnianej, rzadziej murowanej, składającej się z 2-4 kondygnacji, na każdej jedno lub dwa wnętrza. Część dolną takiej wieży zajmowały pomieszczenia gospodarcze, górną mieszkalne. Istniała tez forma gródka silnie ufortyfikowanego, tzn. castrum, którego wały były wzmocnione wewnątrz konstrukcją drewniano-kamienną i znacznie podwyższone, a zabudowę wewnętrzną stanowiła wieża (stołp) oraz dom mieszkalny (kamienica) mający 2-3 kondygnacje, studnia i obiekty zaplecza.
Niebagatelną rolę przy powstawaniu rezydencji obronnej miały kaszty jej wznoszenia i chociaż były inwestycjami niezbędnymi to bardzo kosztownymi. Wiadomo iż wzniesienie średniej wielkości murowanej rezydencji obronnej szacowano na sumę około 600 grzywien. Jest więc faktem oczywistym, że przedsięwzięcie takit pozostawało poza mażliwościami uboższej, a nawet średnio zamożnej szlachty. Również podięcie budowy drewniano-ziemnej ufoetyfikowanej siedziby jeśli oceniamy koszty tej inwestycji w granicach kilkudziesięciu grzywien, było znacznym wysiłkiem finansowym.
Dla porównania, budynek drewniany (wzniesiony w 1394 roku) składający sie z komnaty i izby przedzielony sienią, szacowano na 9 gzrzywien, 17 skojcy i 1 kwartę. Nie był to jednak pełen koszt jego wzniesienia, gdyż nie uwzględniono w nim ceny budulca w postaci drewna. A dom piętrowy murowany (powstały w dwa lata) oszacowano na 225 grzywien. Oczywiście koszty ponoszone przy wznoszeniu rezydencji mogły być pokryte ze sprzedaży co najmniej jednej dobrze zagospodaeowanej wsi, skoro ich ceny w końcu XIV wieku doczodziły nawet do 900 grzywien, a wartość jednego łanu krztałtowała sie w granicach 20-30 grzywien. (R Łąkowski 1964 s.45).
Trudno sobie jednak wyobrazić, iz kapitał inwestycyjny znajdował swe zródło w wyprzedaży dóbr ziemskich, bowiem musimy sobie zdawać sprawę, że juz 5 wsi było wystarczającym kryterium przynależności majątku do wielkiej własności ziemskiej. Uszczuplenie swych dóbr obniżało statys społeczny, spychając do grupy średnio a nawet drobnych posiadaczy ziemskich, (S. Gawęda 1966 s 5). Trudno się zatem dziwić, że szlachta niezwykle rzadko szukała żródeł kapitału inwestycyjnego w sprzedaży ziemii.
Z czasem rezydencje obronne uległy modyfikacji. W przypadku curii (zamku) wał ziemny został zastapiony komiennym lub ceglanym murem obronnym. Przykłady tego typu budowli to zachowane do dzisiaj zameczki w Dębnie i Oporowie. Natomiast curia (dwór) stały się obiektami półotwartymi, otoczonymi jedynie płytką fosą lub murkiem kamiennym bądz drewniamą palisadą.
Natomiast, turist (wieża) uległ zanikowi lub przekształceniu w kamienicę (Dwory obyonne w Skrzyszowie, Jeżowie i Rzemieniu).
generał lejtnant Adam Brzezina Winiarski
