Tytuł: "Rozkwit Reformacji w Polsce: Przypadek Gdańska i Jego Repercusje"
Autor: Friedrich von Baden
W okresie renesansu, kiedy Europa była świadkiem narodzin nowych idei i przekształceń społecznych, Polska nie pozostawała obojętna na zmieniające się prądy myślowe. Luteranizm, który zyskiwał na popularności w niemieckich i skandynawskich kręgach intelektualnych, znalazł żyzny grunt również w polskich miastach hanzeatyckich, takich jak Gdańsk. Pomimo królewskich edyktów, które miały na celu zachowanie jedności religijnej, mieszkańcy tych miast coraz śmielej wyrażali swoje sympatie do nauk Marcina Lutra.
W Gdańsku, który był wówczas jednym z najważniejszych ośrodków handlowych i kulturalnych na Bałtyku, luteranizm zaczął zdobywać poparcie wśród szerokich warstw społeczeństwa. Konflikty z katolickim duchowieństwem i patrycjatem miejskim nasilały się, a pierwsza połowa lat dwudziestych XVI wieku obfitowała w liczne wystąpienia antyklerykalne. Kulminacją tych napięć był tumult gdański (1525–1526), kiedy to tłum mieszkańców dokonał profanacji kościołów i wygnał katolicki kler.
Rewolucja, która wybuchła cztery dni później, była nie tylko wyrazem sprzeciwu wobec dominacji Kościoła katolickiego, ale również manifestacją dążenia do samostanowienia i autonomii. Nowa rada miejska, z luterańskimi patrycjuszami na czele, wprowadziła zakaz praktykowania liturgii katolickiej i zlikwidowała klasztory. Choć ruch ten był napędzany przez uboższe warstwy mieszczaństwa, to władzę przejęli zamożni luteranie, co świadczy o złożoności ówczesnych przemian społecznych.
Hołd pruski i sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego, które doprowadziły do powstania pierwszego w Europie państwa protestanckiego, były wydarzeniami, które dodatkowo umocniły pozycję gdańskich reformatorów. Poselstwo wysłane do króla Zygmunta I miało na celu negocjowanie uznania nowej wiary i porządków panujących w mieście. Jednakże, król, dążąc do poprawy stosunków z papiestwem i Habsburgami, odpowiedział zdecydowaną interwencją wojskową.
Zygmunt I wkroczył do Gdańska 17 kwietnia 1526 roku, na czele trzech tysięcy zbrojnych. Jego reakcja była bezkompromisowa – przywódcy rewolucji zostali straceni, a dawne władze przywrócone. Eberhard Ferber, będący symbolem opresji, nie wrócił już do Gdańska, wybierając życie na wygnaniu w Tczewie. Jego syn, kontynuując rodzinne dziedzictwo, później objął urząd burmistrza Gdańska.
Król Zygmunt, choć rozważał zgładzenie luterańskiego kleru, ugiął się pod wpływem prośby Albrechta Hohenzollerna. Decyzja ta była odzwierciedleniem rosnącej potęgi gospodarczej miast pruskich, które nie mogły być zignorowane w kwestiach wyznaniowych. Reformacja zyskiwała na znaczeniu w całej Rzeczypospolitej, a nawet Zygmunt August, syn i następca Zygmunta Starego, rozważał utworzenie kościoła narodowego.
Po śmierci Zygmunta Augusta, w obliczu zagrożenia konfliktami religijnymi, szlachta ustanowiła akt konfederacji warszawskiej (28 stycznia 1573), który zapewniał tolerancję religijną. Był to przełomowy moment w historii Polski, który ugruntował zasady współistnienia różnych wyznań i kultur w jednym państwie. W kontekście tych wydarzeń, słowo “tumult” (łac. tumultus – zgiełk) nabrało szczególnego znaczenia jako nazwa zaburzeń i zamieszek w czasach I Rzeczypospolitej. Najczęściej były to starcia na tle wyznaniowym połączone z bezczeszczeniem przedmiotów kultu. Do najbardziej znanych należą:
- tumult gdański 1525–1526 – antykatolickie wystąpienie luterańskiego pospólstwa i plebsu Gdańska, zakończone ścięciem 14 zwolenników luteranizmu,
- tumult warszawski w 1525 – wystąpienie pospólstwa przeciw nierówności w dostępie do handlu i nierównego traktowania cechów rzemieślniczych,
- tumult krakowski 1574 – zburzenie zboru ewangelickiego przez katolików, głównie żaków Akademii Krakowskiej,
- tumult wileński 1611 – 2 i 3 lipca podczas tumultu splądrowano i spalono zbór kalwiński oraz zabito pastora,
- tumult lubelski 1627 – zburzenie zboru braci polskich,
- tumult toruński w 1724 – wystąpienie luterańskiego mieszczaństwa Torunia przeciwko jezuitom.
Źródła:
1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Tumult_gdański_1525–1526
2. M. Bogucka. Żyć w dawnym Gdańsku. Wiek XVI-XVII, Warszawa 1997. 
