Zamki Księstwa Prus

[Henryk Horoch]

Zamek w Malborku
Zamek krzyżacki w Malborku to trzyczęściowa twierdza obronna w stylu gotyckim o kubaturze ponad 250 000 m³. Składa się z zamku niskiego, zamku średniego i zamku wysokiego. Jest to jeden z największych zachowanych zespołów gotyckiej architektury na świecie. Pierwotna nazwa zamku używana przez zakon krzyżacki brzmiała Marienburg, czyli Gród Marii. Od 14 września 1309 do 1457 zamek w Malborku był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a miasto stolicą państwa zakonnego.



Przygotowania do budowy trwały od roku 1278, kiedy to rozpoczęto wycinkę lasu i gromadzenie budulca (cegły, drewno, kamienie na fundamenty). Największego wysiłku wymagała produkcja cegieł i dachówek, których w latach 1278-1280 zużyto ok. 4 480 000, z czego 1 280 000 na wzniesienie pierwszych murów obronnych, a 3 200 000 na budowę właściwego zamku. Pierwszy etap budowy można datować na lata 1278-1281 (od początku budowy do przeniesienia konwentu z pobliskiego Zantyru. W tym okresie był to zamek komturski. Składał się z zamku głównego (później nazwanego Zamkiem Wysokim) i przedzamcza od strony północnej (obecnie Zamek Średni). Najwcześniej zbudowano skrzydło północne, gdzie umieszczono najważniejsze pomieszczenia: kaplicę, kapitularz oraz dormitoria (sypialnie), następnie wzniesiono skrzydło zachodnie, które mieściło komnatę komtura oraz refektarz. Część południową i wschodnią zamykały zabudowania drewniane mieszczące magazyny, warsztaty i stajnie. Kolejnym ważnym elementem zamku była wysunięta na południowy zachód poza obszar bryły zamkowej wieża obronna, połączona z zamkiem, zwana gdaniskiem. Spełniać miała rolę wieży sanitarnej oraz ostatecznego punktu obrony. Była też punktem obserwacyjnym w kierunku tworzącego się równolegle miasta Malborka. Drugą, zbudowaną do końca XIII w. zwaną "kleszą" w przeciwległym do gdaniska narożniku. Pierwotnie miała znaczenie obronne, po rozbudowie zamku straciła na znaczeniu. Całość otoczona murem obwodowym i fosą.
W 1309 podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, który tym samym stał się stolicą Państwa Zakonnego. Wraz z wielkim mistrzem na zamek przybyła duża liczba braci zakonnych, co wymagało przebudowy i rozbudowy istniejącego kompleksu. W Zamku Wysokim najwięcej miejsca zajęły dormitoria (sypialnie), poza tym mieścił się tutaj kapitularz i refektarz konwentu. Dokonano znaczącej rozbudowy kościoła zamkowego pw. Najświętszej Marii Panny – przedłużono go od wschodu, pod nim umieszczając kaplicę św. Anny przeznaczoną na miejsce pochówku wielkich mistrzów. Na wschodniej fasadzie, we wnęce okiennej prezbiterium umieszczono ogromną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pokrytą później mozaiką (zniszczona w 1945 wraz ze wschodnią częścią kościoła). Na dawnym przedzamczu (Zamku Średnim) usytuowano właściwą rezydencję wielkich mistrzów. Powstały tutaj pałac zawierał na głównej kondygnacji (którą było pierwsze piętro od strony dziedzińca) wspaniałe pomieszczenia reprezentacyjne, a jego część od strony Nogatu, uformowana w kształcie wieży obronnej, należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiego gotyku. Malbork w 1410 roku był oblegany przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły po bitwie grunwaldzkiej.
W czasie wojny trzynastoletniej zamek został sprzedany w roku 1457 królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi za kwotę 190 tysięcy florenów przez czeskiego dowódcę najemników Ulryka Czerwonkę, który posiadał zamek w zastawie w zamian za zaległy żołd, z którego wypłatą zalegał zakon. Król Polski triumfalnie wjechał na zamek w dniu 7 czerwca 1457 roku. Od tej pory, aż do 1772 roku, była to jedna z rezydencji królów Polski. Zamek Wysoki pełnił rolę magazynu, a Wielki Refektarz był miejscem w którym wydawano królewskie przyjęcia. Rezydencja króla mieściła się w Pałacu Wielkich Mistrzów. W 2 poł. XVI wieku główna wieża otrzymała zegar i hełm renesansowy. W 1618 roku kościół na zamku przejęli jezuici i przebudowali wnętrze w stylu barokowym. W dniu 17 lipca 1626 roku zamek obiegły wojska szwedzkie pod dowództwem Gustawa Adolfa. Polską obroną dowodził rotmistrz Wojciech Pęcławski, który miał do dyspozycji 300 ludzi. Mimo szczupłych sił obrońcy zdołali odeprzeć szturmy 7500 atakujących do 19 lipca, gdy Szwedzi wdarli się od wschodu przez przedzamcze i na Zamek Średni. Obrońcy złożyli honorową kapitulację i w dowód podziwu za mężną obronę pozwolono im 20 lipca odejść do Grudziądza. Za utratę zamku, przebywającego w niewoli rotmistrza Pęcławskiego skazano zaocznie na karę śmierci. Szwedzi po zdobyciu zamku zbudowali 11 ziemnych bastionów. W 1629 roku fortyfikacje powiększono o kolejną linię obronną, które wojska polskie hetmana Stanisława Koniecpolskiego próbowały bezskutecznie zdobyć 25 lipca. W 1636 roku Szwedzi zamek opuścili i przejęły go ponownie wojska polskie. Zamek został wyremontowany przez Gerarda Denhoffa powołanego na tę funkcję przez króla Władysława IV znacznie go dozbrajając o 66 dział. W roku 1644 w wyniku pożaru spaliły się dachy na Zamku Wysokim oraz zniszczone zostały krużganki. Odbudowano je w stylu barokowym. Kolejne poważne zniszczenia nastąpiły podczas "potopu szwedzkiego". W 1726 roku na wieży zamontowano nowy, barokowy hełm. Od 1737 roku na Zamku Wysokim mieściły się koszary polskiego regimentu piechoty. Za panowania króla Augusta II na wieży zbudowano nowe zwieńczenie z latarnią oraz położono nowe dachy. Pomiędzy latami 1756-67 na miejscu Wieży Kleszej (między kościołem zamkowym a Zamkiem Średnim), zbudowano ogromny gmach kolegium jezuitów.


Zamek w Gniewie
Krzyżacki zamek na planie czworoboku. Zbudowany pod koniec XIII i w 1. połowie XIV wieku był najpotężniejszą twierdzą zakonu na lewym brzegu Wisły, stanowił siedzibę komtura.




Zamek w Barcianach
Pierwsza wzmianka o warowni barciańskiej pochodzi z 1325 roku. Pod koniec XIV wieku wielki mistrz Winrych von Kniprode podjął decyzję o wydzieleniu nowego komturstwa. Zamek został sytuowany na niewielkim wzniesieniu otoczonym bagnami Liwny. Budowę rozpoczęto w roku 1380. Otaczały go fortyfikacje zewnętrzne oraz fosa. Za fosą od strony wschodniej znajdowało się przedzamcze gospodarcze. Do roku 1400 wzniesiono mury na planie prostokąta o wymiarach 55x58 oraz skrzydło wschodnie z bramą wjazdową. Następnie dobudowano trzykondygnacyjne skrzydło północne. Na początku XV wieku w narożniku północno-wschodnim dostawiono niską okrągłą basztę. Po sekularyzacji zakonu zamek był siedzibą zarządcy miejscowego majątku. W tym okresie wybudowano spichlerz przy murze zachodnim.

[Henryk Horoch]

Zamek w Bobrownikach
Powstał na przełomie XIV i XV wieku, po zakupie przez Krzyżaków w 1392 wsi Bobrowniki, być może poprzez rozbudowę wcześniejszej warowni. Został ulokowany na miejscu grodu założonego przez księcia dobrzyńskiego Władysława Garbatego. Był siedzibą wójtostwa dobrzyńskiego; kolejni wójtowie, ze względu na przygraniczne położenie zamku, podejmowali poważne prace umacniające i rozbudowujące obiekt. Zachowane krzyżackie inwentarze mówią o istnieniu w pobliżu zamku związanego z nim folwarku.
W 1405 Władysław Jagiełło wykupił ziemię dobrzyńską razem z Bobrownikami, jednak już cztery lata później po ataku krzyżackim na warownię i najpewniej zdradzie dowodzącego obroną, przeszedł 28 sierpnia w ręce zakonne, po czym po 1411 znowu wrócił do Polski. Jego nadgraniczne położenie ponownie stało się przyczyną wielu inwestycji w modernizację obiektu; mimo tego obiekt, będący siedzibą starostów, nie odegrał już żadnej roli militarnej. W czasie wojny trzynastoletniej i walk z zakonem w latach 1519–1521 urządzono w nim więzienie dla pojmanych rycerzy krzyżackich. Przesunięcie granicy państwowej ostatecznie pozbawiło budowlę strategicznej roli.
W XVII wieku zamek był już do tego stopnia zdewastowany, że zrezygnowano z pomysłu umieszczenia w nim archiwum sądowego oraz sprawowania rozpraw sądu grodzkiego. Dalsze straty przyniosły wojny ze Szwedami, a w drugiej połowie XVIII w. obiekt był już niemal całkowicie zniszczony.




Zamek w Człuchowie
Zamek krzyżacki położony w Człuchowie, drugi po Malborku pod względem wielkości w Polsce. Był najtrudniejszym do zdobycia obiektem na Pomorzu i siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego. Rezydował w nim Ulrich von Jungingen i Konrad von Wallenrode. Krzyżacy rezydujący w zamku człuchowskim brali udział w bitwie pod Grunwaldem pod sztandarem 52 chorągwi - większość nie powróciła z pola walki. Do dziś przetrwały mury, wieża i nie odkryte do dziś podziemia.




Zamek w Golubiu
Początkowo znajdował się tu gród drewniany strzegący przeprawy przez Drwęcę, który w 1293 roku na drodze wymiany pomiędzy biskupstwem włocławskim a Zakonem znalazł się w granicach państwa zakonnego.
W latach 1305–1311 wzniesiony z cegły jako siedziba komtura, a po wojnie trzynastoletniej siedziba starosty Ulryka Czerwonki.
Przebudowany po 1422, kiedy to dostawiono dwie okrągłe wieże od strony przedzamcza, z której zachowała się tylko jedna. W latach 1616–1623 przebudowany przez królewnę Annę Wazównę - dodano wtedy m.in. późnorenesansowe attyki i budynek na przedbramiu. Zniszczony w czasie wojen szwedzkich. Obecnie odbudowany.




Zamek w Działdowie
Warownię wznieśli rycerze zakonu krzyżackiego w latach 1344-1391. Budowla powstała wokół dziedzińca na planie kwadratu o boku 46 m. Zamek otoczony był murem i fosą. Z trzech stron zamku broniły bagna, z czwartej zaś, rzeka Działdówka. Od strony podjazdu stały dwie wieże smukła, okrągła, na ośmiobocznej podstawie i masywna, czworoboczna, obok bramy. Do dnia dzisiejszego zachowało się południowo-zachodnie skrzydło zamku z pierwszej połowy XIV wieku - tzw. Dom Duży, z gotyckimi sklepieniami w piwnicach oraz obszerna sala stanowiąca dawniej refektarz i kaplicę. Zamek posiadał własne zaplecze gospodarcze - młyn, browar i folusz. Zamek był wyodrębnioną z obszaru miejskiego jednostką terytorialną, administracyjną i gospodarczą. W jego murach swoją siedzibę miał prokurator zakonny, a od 1383 roku wójt.
Zamek był wielokrotnie przedmiotem walk między wojskami krzyżackimi czy pruskimi a polskimi, litewskimi i szwedzkimi. W XVII wieku (1676 rok) przebudowany został w stylu renesansowym

[Pius IV]

Cieszę się, że ktoś opisał w końcu jedną z moich posiadłości - Malbork. Dziękuję !

[Henryk Horoch]

Zamek w Świdwinie
Pierwszy zamek w Świdwinie powstał z fundacji margrabiów brandenburskich z dynastii askańskiej pod koniec XIII wieku. Zbudowane na ich zlecenie założenie obronne składało się z obwodu warownego w formie nieregularnego trapezu oraz długiego domu mieszkalnego stojącego przy kurtynie północnej. Właściwe castrum zaczęli wznosić dopiero kolejni właściciele miasta Wedlowie na początku XIV wieku. Sprzedali oni w 1384 roku zamek zakonowi krzyżackiemu na siedzibę wójtostwa. Krzyżacy dokonali rozbudowy i przebudowy pierwotnego założenia. Na przełomie XIV i XV wieku rozebrali stary dom mieszkalny, wznieśli wschodnie skrzydło i duży ceglany budynek na siedzibę wójta przy kurtynie północnej. Wzniesiono również w tym czasie nowa bramę i wieżę przybramną. W 1445 roku zamek kupił elektor brandenburski Fryderyk II. Na początku XVI wieku przebudowano bramę i wzniesiono przedbramie.
Od 1540 roku zamek użytkowali joannici. W XVIII wieku za ich sprawą dokonano barokizacji oraz przebudowy i rozbudowy obiektu. Wzniesiono dwa nowe skrzydła i zamknięto ostatecznie dziedziniec.




Zamek w Nidzicy
Budowę zamku rozpoczęto około 1370 roku, a w 1409 roku rezydował już w nim krzyżacki prokurator. Twierdza została zbudowana z cegły na wysokiej kamiennej podmurówce. Na poddaszu, w grubości murów, obiegają zamek krużganki obronne zarówno od strony zewnętrznej jak i od strony dziedzińca. Elewacja od strony zachodniej pokryta jest ciemną cegłą. Zewnętrzną fasadę zdobią też duże ostrołukowe gotyckie okna. W jednej z sal zamkniętej absydą, w której widoczne do dziś są freski z przełomu XIV i XV wieku. Środkowa część pełniła rolę refektarza z czytelnym, choć zniszczonym malowidłem ściennym świętej Weroniki w adoracji aniołów. Refektarz sąsiadował z kancelarią wójta. Spichrze i krużganki obronne mieściły się na ostatnim piętrze zachodniej części zamku. Wieże kryte dachami namiotowymi ozdobiono wnękami i płaskimi dekoracjami, W piwnicach wież znajdowało się więzienie. Nad bramą była zajmująca dwie kondygnacje kaplica zamkowa. W tej części zamku ulokowano komnaty dla gości zakonu, tu też mieszkał wójt oraz kapelan. Rycerze, giermkowie i służba zbrojna kwaterowali w bocznych skrzydłach budowli. Na dziedzińcu zamkowym widoczna była niegdyś studnia zaopatrująca załogę w wodę. W południowo-wschodnim narożniku wznosiła się okrągła wieża. Ślimakowe schody wieży wiodły do pomieszczeń mieszkalnych wschodniego skrzydła. Przedzamcze otoczone murem zbudowano w XVI wieku. To tam znajdowały się stajnie, pracowali rzemieślnicy i zamieszkiwała służba. Drugie, nieistniejące już dziś przedzamcze spłonęło w 1784 roku. W jego miejscu rośnie dziś leciwy dąb. Pod koniec XV wieku zamek otoczono murem zewnętrznym uzbrojonym w dwie okrągłe basteje przystosowaną do broni palnej.




Zamek w Bytowie
W 1390 roku pod kierunkiem Mikołaja Fellensteina, Krzyżacy zaczęli budować w Bytowie murowany zamek na wzniesieniu w południowo-wschodniej części miasta. Wzniesiono go na planie prostokąta o wymiarach 49x70 m. z kamieni eratycznych i cegły. Przy skrzydle północno-zachodnim postawiono trzypiętrowy, podpiwniczony dom mieszkalny. W budynku tym znajdowały się najważniejsze pomieszczenia, takie jak refektarz, kaplica i mieszkanie prokuratora. Na najwyższej kondygnacji mieściły się magazyny.
Przy skrzydle południowo-zachodnim zbudowano piętrową kuchnię z magazynem żywności. W jej sąsiedztwie znajdowała się studnia. Brama wjazdowa została wzniesiona od strony północno-wschodniej. Przed bramą wjazdową wykopano fosę nad którą przerzucono most zwodzony. W narożnikach skrzydeł postawiono cztery potężne baszty. Warownia pozwalała zastosować do obrony broń palną.
W 1466 roku zamek kupił książę pomorski Eryk II. W 1500 roku otoczono warownię ziemnymi fortyfikacjami i bastejami mogącymi prowadzić ostrzał artyleryjski. W drugiej połowie XVI wieku zamek był w rękach Gryfitów, którzy w latach 1560-70 wybudowali przy skrzydle południowo-wschodnim Dom Książęcy. W XVII wieku w domu średniowiecznym umieszczono piekarnię i browar. Przy kurtynie północno-wschodniej w roku 1623 zbudowano nowy budynek zwany Domem Wdów. Niewielkie zniszczenia przyniosła warowni wojna trzydziestoletnia. Wraz ze śmiercią w 1638 roku ostatniego z Gryfitów, na mocy układu zamek przechodzi w ręce Polski i pełni rolę siedziby starosty.




Zamek w Kętrzynie
Zamek krzyżacki w Kętrzynie to budowla gotycka pochodząca z drugiej połowy XIV wieku, znajdująca się w Kętrzynie. Według niektórych historyków wybudowany około 1360 r.
Pierwotnie, zamek ten był obiektem trzyskrzydłowym, zbudowanym wokół dziedzińca, na planie kwadratu. Otoczono go murem obronnym z trzema basztami oraz bramą wjazdową od strony miasta. W północnym skrzydle umieszczony był refektarz, kaplica oraz mieszkania krzyżackiego urzędnika - prokuratora. W zamku oraz w folwarku, który do niego przylegał mieściły się m.in.: kuchnia, browar, młyn, piekarnia, spichlerz, spiżarnia, zbrojownia, prochownia, kaplica a także więzienie.15 grudnia 1797 w zamku wybuchł pożar, który zniszczył część budowli.

[Henryk Horoch]

Zamek w Szymbarku
Budowa zamku w Szymbarku rozpoczęła się najpewniej w latach 70. XIV wieku z inicjatywy proboszcza kapituły pomezańskiej Henryka ze Skarlina, co potwierdza inskrypcja umieszczona nad bramą wjazdową Hec Porta Constructa Est Anno Domini MCCCLXXXVI Tempore Fratris Henrici De Skarlin Prepoziti. Istnieje jednak pogląd, iż budowa zamku trwała o wiele dłużej i została rozpoczęta jeszcze w XIII stuleciu. Nie ma natomiast wątpliwości co do usytuowania zamku na miejscu dawnego grodu Prusów.
W pierwszej fazie budowy warowni wzniesiono jej mury zewnętrzne, osiem baszt, ufortyfikowaną bramę oraz fosę z drewnianym mostem zwodzonym. W tym czasie zaczęło powstawać również wschodnie skrzydło zamku oraz zespół drewnianych domów mieszkalnych w obrębie wzniesionych murów. Obiekty te, traktowane jako tymczasowe, zostały usunięte w XV wieku ciągiem murowanych budynków. Całe założenie pełniło raczej funkcje mieszkalne i reprezentacyjne niż obronne, jednak w czasie wojny trzynastoletniej zamek stał się areną gwałtownych walk między stroną polską a Krzyżakami, w rezultacie czego niemal doszczętnie spłonął. Po zakończeniu wojny obiekt został odbudowany i wzmocniony na wypadek powtórzenia się konfliktu zbrojnego - wzniesiono dodatkowe baszty, podwyższono mury obronne. Mimo tych czynności w 1520 zamek bez walki poddał się na widok pięciotysięcznej armii polskiej.
Po sekularyzacji dawnego Państwa Krzyżackiego właścicielem zamku został Albrecht von Hohenzollern, który początkowo pozostawił zamek w rękach biskupa Erharda von Queiss, a po jego śmierci przekazał go ewangelickiemu biskupowi Georgowi Polenzowi. Jego spadkobiercy administrowali zamkiem do 1653, przeprowadzając renesansową przebudowę obiektu i zmieniając go ostatecznie w rezydencję. Kolejnym właścicielem dóbr szymbarskich był Jonasz Kazimierz von Eulenburg, a po nim Teodor Schlieben. Pod koniec XVII wieku sprzedał on zamek




Zamek w Kwidzynie
Zamek na przestrzeni dziejów był wielokrotnie przebudowywany, w zależności od różnych czynników był rozbudowywany i częściowo rozbierany. W czasie swego największego rozwoju (między XVI a XIX wiekiem) stanowił on czteroskrzydłowy, regularny kompleks z krużgankowym dziedzińcem wewnętrznym. W narożach rozbudowano regularne czteroboczne wieże, zwieńczone strzelistymi czterospadowymi dachami. Wyjątkiem pozostała wysoka wieża znajdująca się w południowo wschodnim narożu, będąca jednocześnie dzwonnicą katedry. Na przełomie XVIII i XIX wieku zamek został częściowo rozebrany przez władze pruskie. Demontaż objął dwa skrzydła: wschodnie (przylegające do katedry) i reprezentacyjne skrzydło południowe (znajdujące się od strony starego miasta) w którym znajdował się między innymi refektarz biskupi. od tego czasu zamek stracił swą zamkniętą, regularną formę.
Charakterystycznym elementem zamku jest największa na terenie państwa krzyżackiego wieża sanitarno-obronna gdanisko - usytuowana w odległości 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku na najniższych terasach doliny wiślanej. Gdanisko jest połączone z głównym korpusem zamku gankiem wspartym na 5 wysokich arkadach. Od północy znajduje się wieża studzienna połączona dwiema arkadami z zamkiem, potocznie nazywana małym gdaniskiem.
Zamek zaczęto budować ok. 1233, ukończono w drugiej połowie XIV w. Skrzydła południowe i wschodnie zostały rozebrane w końcu XVIII w., od tego czasu wnętrza kilkakrotnie przebudowywano.




Zamek w Ostrudzie
Zamek krzyżacki w Ostródzie – budowla ta należy do najstarszych i najciekawszych zabytków budownictwa gotyckiego znajdujących się na terenie Ostródy. Pierwsza warownia położona w widłach Drwęcy wpadającej wówczas dwoma nurtami do Jeziora Drwęckiego istniała zapewne już w połowie XIII wieku. Pierwsza wzmianka pochodzi z około 1300 roku. Była to prawdopodobnie budowla o konstrukcji drewniano-ziemnej i podlegała administracyjnie komturowi dzierzgońskiemu. Nową budowlę obronną wzniesiono w latach 1349–1370, a więc za rządów komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina, który był znany jako inspirator okazałej budowli zamkowej w Świeciu. W przeciwieństwie do niej zamek ostródzki nie miał wówczas wież, które w końcu XIV wieku były rzadkością w budownictwie krzyżackim, wypełnienie wyspy osiedlem nie pozwoliło na założenie wzmocnionego podzamcza, które przeniesiono na przeciwległy brzeg rzeki. W 1381 roku istniały dwie budowle zamkowe, stara i nowa, obie spalone tego roku przez wojska księcia litewskiego Kiejstuta.



Przygotowując się do nowej wojny z Polską, zamek odbudowano w latach 1407–1410 na planie zbliżonym do obecnego, z tym że lepiej go umocniono, otoczono murem i fosą. Fosa była głęboka i wypełniona wodą. Droga do zamku prowadziła przez podzamcze. Zasypano ją dopiero w XVIII wieku. Do zamku wjeżdżało się od strony zachodniej przez zwodzony most znajdujący się ponad fosą, następnie przez podwójną bramę wjazdową ostro sklepioną z bloków granitowych. Podzamcze pełniło funkcję ośrodka przemysłowo-usługowego, z browarem, młynem, kuźnią i zakładami rzemieślniczymi. Od strony wschodniej znajdowały się stajnie, szopy i spichlerze. W końcu XIV wieku zamku broniła artyleria. Inwentarze z 1391 roku wymieniają jedną "dużą puszkę" z trzydziestoma kulami kamiennymi i dziesięcioma kamieniami (miara wagi) prochu, trzy "małe puszki" z sześćdziesięcioma pociskami kamiennymi oraz dwa działa strzelające kulami z ołowiu, których trzysta było w zapasie. Artyleria ta wspomagała wojska krzyżackie w bitwie pod Grunwaldem. Pod zamkiem znajdowały się obszerne piwnice; przyziemia wykorzystywano jako magazyny oraz zbrojownię. Na piętrze mieściła się sypialnia braci zakonnych, jadalnia, wielka sala rycerska (o czterech oknach i trzech drzwiach) oraz kaplica usytuowana w południowym skrzydle. Przy skrzydłach zamku były ganki dla straży, do których wchodziło się z podwórka po schodach. Pod nimi był loch więzienny.

[Henryk Horoch]

Zamek w Brodnicy
Murowany zamek powstał w pierwszej połowie XIV wieku, według niektórych w latach 1312-1330 według innych – 1305-1317. Na pewno w 1337 roku zamek był ukończony, ponieważ pomiędzy 1335 a 1337 rokiem utworzono w Brodnicy komturię krzyżacką[1]. W kronikach odnotowany jest zapis dotyczący przyjazdu do Brodnicy wielkiego mistrza Wernera von Orselna i uroczystości konsekracji ołtarza w kaplicy zamkowej. W 1415 r. fortyfikacja została przystosowana do walk z użyciem broni palnej. Prace były prowadzone pod kierunkiem Mikołaja Fellensteina. Pierwszym komturem w Brodnicy (od 1337) był Fryderyk von Spangenberg. Po bitwie pod Grunwaldem zamek i miasto poddały się wojskom polskim, jednak w 1411 wróciły pod władzę zakonu. Komturzy sprawowali władzę na zamku w Brodnicy do 1454 r., czyli do zajęcia miasta i zamku przez oddziały Związku Pruskiego. W 1456 r. bulla papieska nakazywała zwrot ziem pod władzę krzyżacką. Podzamcze zostało zajęte przez czeskie wojska zaciężne w służbie zakonu (załoga polska na zamku poddała się dopiero w 1462). Ziemie wróciły pod panowanie polskie po pokoju toruńskim w 1466 r. Załoga czeska, pod wodzą Bernarda Szumborskiego opuściła zamek dopiero w 1479. (Krzyżacy zalegali z żołdem, oddziały czeskie zajmowały zamek żądając spłaty zobowiązań. Miało to miejsce dopiero w 1478 r.). Pierwszym starostą królewskim został Wincenty ze Skępego. W latach 1485 – 1604 ziemie brodnickie znajdowały się w rękach rodu Działyńskich. Najpomyślniejszy okres dla miasta miał miejsce podczas pobytu na zamku Anny Wazówny, siostry Zygmunta III Wazy. W 1604 r. otrzymała ona starostwa golubskie i brodnickie w posiadanie. Podczas jej życia nastąpił szybki rozwój tych regionów. Po jej śmierci (6 lutego 1625 na brodnickim zamku) rozpoczął się okres kolejnych konfliktów zbrojnych niszczących gospodarkę.




Zamek w Grudziądzu
Udokumentowane dzieje zamku wiążą się z przybyciem na ziemię chełmińską Krzyżaków. Pierwsze drewniane fortyfikacje na Górze Zamkowej, dominującej nad doliną Wisły (wysokość względna wzniesienia sięga 60 m) i przyszłym miastem wzniesiono jeszcze przed lokacją, ok. 1235 r. W połowie XIII w. rozpoczęła się budowa zamku ceglanego, który ukończono zapewne w 1299 r.



Gotycki zamek, należący do większych warowni zakonnych był siedzibą komtura. Składał się z rozmieszczonego na niższym tarasie od strony miasta przedzamcza i położonego wyżej właściwego zamku na rzucie nieregularnego czworoboku. Reprezentacyjne pomieszczenia mieściły się na piętrze w skrzydle południowym, m.in. kaplica ze słynnym malowanym Poliptykiem Grudziądzkim z końca XIV w. Skrzydło zachodnie, od strony rzeki, pełniło funkcje mieszkalne, a wschodnie gospodarcze. W narożniku północno-zachodnim była usytuowana wysoka cylindryczna wieża obronna zwana Klimkiem. Wieża miała 30 m wysokości, a wejście do niej prowadziło z murów w połowie wysokości, przez zwodzoną kładkę. Pełniła również rolę więzienia. W 1338 r. część zabudowań od strony Wisły osunęła się do rzeki.
Po bitwie grunwaldzkiej w 1410 r. zamek był przejściowo zajmowany przez wojska polskie. W 1454 r. został szybko zdobyty przez siły Związku Pruskiego. Po inkorporacji Prus Królewskich do Polski został siedzibą starostów grudziądzkich, jednak mimo to dość często wymagał remontów. Kilkakrotnie gościli tu królowie polscy (Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt August, Stefan Batory, Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan III Sobieski). Przebywał tu również król szwedzki Karol X Gustaw i car Piotr Wielki. Był pustoszony w 1659 r. podczas potopu szwedzkiego i podczas kolejnych wojen w XVIII wieku.





Zamek w Reszlu
Zamek w Reszlu – zamek reszelski położony jest nad brzegiem rzeki Sajny, w południowo-wschodniej części miasta.
Powstał w latach 1350-1401. Był wielokrotnie oblegany i kilkakrotnie zdobywany przez wojska polskie i krzyżackie.





Zamek Biskupi w Lidzbarku Warmińskim
Zamek budowano w latach 1350-1401.[1] Prace budowlane rozpoczęto w rok po przeniesieniu z Ornety (niem. Wormditt) do Lidzbarka Warmińskiego (niem. Heilsberg) siedziby biskupów warmińskich[1]. Rozpoczęta budowa zamku w jego pierwotnym kształcie realizowana była przez biskupów, od Hermana z Pragi do Henryka Sorboma. Budynek wzniesiono na planie czworoboku o wymiarach 48,5x48,5 m. W czasie kadencji biskupa Sorboma dziedziniec zamku otoczony został dwukondygnacyjnymi krużgankami.



Wybudowany w widłach rzek Łyny i Symsarny, zamek chroniony był dodatkowo murami obwodowymi i fosami od południa i wschodu (wschodnia fosa równoległa do Symsarny). W części południowej zamku zlokalizowano przedzamcze. Dojazd do zamku z miasta odbywał się przez Bramę Młyńską po moście przez Łynę do jakby północnego przedzamcza, gdzie umiejscowiony był młyn wodny. Dalej przejechać trzeba było wzdłuż zachodniej strony zamku przez kilka bram do przedzamcza od strony południowej. Przedzamcze to od zamku właściwego oddzielone było suchą fosą. Po przejechaniu mostu na wymienionej fosie można było się dostać na dziedziniec zamkowy przez bramę usytuowaną w centralnej części skrzydła południowego.
Bryłę zamku w narożu północno-wschodnim zdobi wieża wysoka, a w pozostałych narożach wieżyczki na konsolach. Wieżyczki te dobudowano po pożarze zamku w 1442 roku. Ostateczny kształt uzyskały one w czasie rządów biskupa Watzenrode.
Zamek posiada piwnice, które służyły jako magazyny żywności i więzienie; w ich w części znajdowały się również piece do ogrzewania zamku ciepłym powietrzem. Obecnie część piwnic pod skrzydłem wschodnim przeznaczona jest na sale ekspozycyjne (elementy architektury ogrodowej i armaty z herbami biskupów). W pomieszczeniach parteru głównej bryły zamku znajdowały się: w skrzydle zachodnim kuchnia, w północnym browar i piekarnia, we wschodnim magazyny żywnościowe, w południowym zbrojownia i szkoła dla chłopców pruskich.
Dziedziniec lidzbarskiego zamku ze względu na krużganki przypomina dziedziniec Królewskiego Zamku na Wawelu. Z dziedzińca przechodzi się po kamiennych schodach (z początków XVII wieku) na główną kondygnację, gdzie znajdują się pomieszczenia reprezentacyjne. Architektura zamku uzupełniona była przez pałac (zamek średni), dobudowany w 1673 przy skrzydle południowym przez biskupa warmińskiego Wydżgę. Z pałacu tego korzystało 8 biskupów.

[Henryk Horoch]

Zamek w Radzyniu Chełmińckim
Już w 1234 r. z inicjatywy Hermanna von Balka wzniesiono tu krzyżacką twierdzę. Następnie w okresie od końca XIII wieku do lat 30. XIV wieku zbudowano zamek w cegły w stylu gotyckim, który był jedną z najpotężniejszych twierdz na południowych rubieżach państwa zakonnego w Prusach[1]. Od 1251 r. znajdowała się tu siedziba komturii. Po bitwie pod Grunwaldem zamek zajęły maszerujące spod Malborka wojska polskie 21 września 1410 r. Wg Jana Długosza Władysław II Jagiełło dał w dzierżawę zamek Radzyń Jaśkowi Sokołowi (Jan Sokol z Lamberka, dowódca oddziałów czeskich walczących po stronie polskiej), a w zamku pozostała polsko-czeska załoga, m.in. Jan Žižka[2]. Jednak po I pokoju toruńskim w 1411 r. zamek powrócił w ręce Krzyżaków. Po wojnie trzynastoletniej znalazł się w granicach Prus Królewskich, będąc już od 1454 r. siedzibą polskich starostów. W czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1628 roku został poważnie zniszczony w trakcie oblężenia przez Szwedów, a następnie opuszczony.




Zamek w Królewcu
W czasach pruskich znajdował się tu gród Tuwangste (także: Twangste, Twangst, Twongst, Twoyngst). Nazwa ta wywodziła się z pruskiego słowa "wangus" i oznaczało ścinanie drzewa dębowego, które było symbolem Perkuna. Po podboju Sambii przez Krzyżaków w 1255 zamek nazwano Regiomontium (Królewska Góra) na cześć króla czeskiego Przemysła Ottokara II, który uczestniczył w wyprawie. Zamek był wielokrotnie rozbudowywany m.in w XVI i XVIII w. (m. in. Joachim Ludwig Schultheiss von Unfried). Po inkorporacji Prus Królewskich do Polski zamek był od 1457 siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, od 1525 książąt pruskich.




Zamek w Sztumie
Zamek zbudowany został przez Krzyżaków na miejscu prawdopodobnego wcześniejszego grodu pomezańskiego w latach 1326–1335. Zamek od 1333 roku stał się siedzibą wójta krzyżackiego. Dalsza rozbudowa zamku trwała aż do 1418 roku i obejmowała mury, kolejne baszty czy skrzydło mieszkalne (południowe) zachowane zresztą do dziś. Po zniszczeniach wojennych z lat 1410–1411 zamek został odbudowany i rozbudowany. Sztumska warownia pozostała w rękach Zakonu do 6 stycznia 1468 roku, kiedy została włączona do Prus Królewskich i na długie lata stała się rezydencją polskich starostów. Warownia została zniszczona w czasie wojen szwedzkich i został częściowo rozebrana przez władze pruskie. Zachowały się dwa skrzydła, wieża więzienna, brama i cześć murów obwodowych.