30.11.1700 r.
III wojna północna: zwycięstwo wojsk szwedzkich nad rosyjskimi w bitwie pod Narwą.5 kwietnia 1697 roku zmarł król Szwecji Karol XI, a jego następcą został piętnastoletni syn Karol XII. Zgodnie z prawem mógłby on zostać uznany za pełnoletniego, gdyby nie wola ojca, który wyznaczył granicę pełnoletności na lat 18. Początkowo więc następca tronu musiał rządzić z pomocą regentów, czyli Rady Pięciu złożonej z najwyższych urzędników oraz królowej wdowy Jadwigi Eleonory. Młodzieniec szybko pozbył się kurateli. Uznany za pełnoletniego przez zgromadzenie stanowe (Riksdag), koronował się 24 grudnia 1698 roku. Tymczasem za plecami Szwedów już od kilkunastu miesięcy planowano rozbiór ich nadbałtyckich prowincji.
Dla królów Danii solą w oku było księstwo Holsztyn-Gottorp, od 1694 roku rządzone przez spokrewnionego z władcą szwedzkim Fryderyka III, widzącego gwarancję swej niezależności w ścisłym sojuszu ze Szwecją. Drugim przedmiotem duńskiego pożądania był utracony na rzecz Szwecji skański rygiel Sundu. Śmierć Karola XI okazała się więc dobrym pretekstem do szukania sojuszników. Elektor saski Fryderyk August, wstępując na tron polski, obiecał w pacta conventa odzyskanie tzw. awulsów, czyli ziem utraconych - m.in. Inflant. Nic więc dziwnego, że to właśnie on stał się dla Danii partnerem w rozmowach. Warto przypomnieć, że obu władców łączyły stosunki pokrewieństwa, Chrystian V był bowiem wujem Fryderyka Augusta. Duńczycy chcieli zaatakować Szwecję w sojuszu z Saksonią, jednak śmierć Chrystiana w sierpniu 1699 roku nieco odwlekła w czasie te plany. Wkrótce okazało się, że nowy władca Fryderyk IV zamierzał kontynuować politykę ojca. Wobec napiętej sytuacji w Holsztynie spodziewano się, że otwarty konflikt wybuchnie już niebawem.
Trzecim sojusznikiem Danii był car Piotr I, który pragnął dostępu do Morza Bałtyckiego przez porty Ingrii i Inflant. Car zaznaczył jednak, że wystąpi zbrojnie nieco później, najpierw bowiem zamierzał zawrzeć rozejm z Turcją.
Nieudany początek:
W sierpniu 1698 roku Fryderyk August spotkał się w Rawie Ruskiej z Piotrem I, by omówić plany bałtyckie. Wydarzenie to było preludium do dalszych działań. Kolejnym krokiem podjętym przez władców było przyjęcie przez elektora saskiego kapitulacji rycerstwa inflanckiego (sierpień 1699 roku) i wysłanie z misją do Moskwy jego przywódcy Johanna Reinholda Patkula. 11 listopada 1699 roku podpisano traktat preobrażeński - antyszwedzki sojusz Rosji, Saksonii i Danii, uzupełniony później porozumieniami Saksonii i Danii z Brandenburgią. Ta ostatnia miała zyskać szwedzkie Pomorze (Szczecin). Tak na początku 1700 roku narodziła się Liga Północna. Zakładano, że osiemnastoletni wówczas Karol XII zostanie pokonany szybko i sprawnie. Realia okazały się jednak zupełnie inne.
W lutym 1700 roku wojska saskie wkroczyły do Inflant, a w marcu Dania zaatakowała Holsztyn-Gottorp. Karol zareagował niemal natychmiast, szwedzka mobilizacja rozpoczęła się bowiem już pod koniec roku 1699. Część pułków z południowej i zachodniej Szwecji miała pilnować granicy z należącą do Danii Norwegią, kilka regimentów przetransportowano do Niemiec, gdzie wzmocniły korpus generała Nilsa Gyllenstierny - straszak na Saksonię. Regimenty kawalerii wysłano w kierunku granicy duńskiej, by przeprowadziły operację przeciw Duńczykom w Holsztynie. W skład sił prowadzonych przez monarchę wchodziły zaś między innymi cztery bataliony piechoty (2100 ludzi), a także drabanci królewscy z Köping i Arboga tworzący wydzielony, elitarny Korpus Drabantów Jego Wysokości, którego pułkownikiem był sam król.
Wojsko szwedzkie stopniowo koncentrowało się na południu - w okolicach Landskrony, Malmö i Ystad. Ponadto Karol XII zwrócił się o wsparcie państw gwarantujących pokój oliwski z 1660 roku, otrzymał także pomoc floty angielskiej oraz holenderskiej, kraje te bowiem dążyły do utrzymania równowagi sił na Bałtyku.
Karol XII zamierzał rozbić każdego z nieprzyjaciół osobno. Aby ten zamiar się powiódł, musiał działać szybko. Dzięki sprytnemu manewrowi flota szwedzka zdołała przerzucić dziesięciotysięczną armię na Zelandię. Szwedzi szybko zajęli nieumocnioną Kopenhagę i zawarli z Duńczykami pokój w Travendal (18 sierpnia 1700). Tym samym Dania została wyelimi- nowana z działań wojennych, i to zanim jeszcze Piotr I zdołał wypowiedzieć wojnę Szwecji. Układ przywracał suwerenność księstwu gottorpskiemu, dając mu możliwość utrzymywania wojsk i zawierania traktatów, a książę holsztyński odzyskał swoje posiadłości.
W tym czasie Sasi pod dowództwem samego Fryderyka Augusta próbowali zdobyć Rygę bronioną przez generała Erika Dahlberga. Nie powiodła się jednak ani blokada miasta, ani próby sforsowania fortyfikacji. Armia saska okazała się niezdolna do poważnych działań.
Tymczasem car podpisał rozejm turecko-rosyjski w Stambule, zorganizował wojsko i ruszył w kierunku Estonii. W takiej sytuacji władcy szwedzkiemu pozostało rozprawienie się z armią Piotra Inflantach.
Przed bitwą:
Ogólna kondycja armii rosyjskiej (40 000 tys. żołnierzy) przedstawiała się niewesoło. Dobrze wyszkolone i karne były jedynie pułki dowodzone przez obcokrajowców, ale nie było ich wiele. Większość jednostek była źle uzbrojona. Brakowało również umiejętności bojowych, a 145 dział i 28 moździerzy które ze sobą ciągnięto, okazało się jedynie siłą na papierze, nie spowodowały bowiem poważnych strat w obleganej Narwie. W dodatku brakowało amunicji i żywności, a wojsko było zmęczone marszem.
Rekrutacja armii szwedzkiej opierała się na zasadzie terytorialnej, tzn. każdy pułk miał wyraźnie określony teren. Dzięki temu mobilizacja przebiegła sprawnie, a wojsko szybko skoncentrowało się w wyznaczonych punktach zbiorczych. Co więcej, żołnierze i oficerowie znali się nie tylko z poligonów, dzięki czemu wojsko była bardziej zżyte niż regimenty rekrutowane z najemników. Szwedzi byli dobrze zorganizowani i uzbrojeni. Mankamentem był jedynie fakt, że z powodu długiego okresu pokoju za panowania Karola XI wojsko nie było zaprawione w bojach. W dodatku niewiele wie- dziano o militarnych zdolnościach młodego króla, którego wiek sugerował brak praktycznego doświadczenia w dowodzeniu armią. Jak się jednak wkrótce okazało, obawy były płonne.
Za powód do wypowiedzenia wojny Rosjanie uznali znieważenie cara podczas jego pobytu w Rydze. Nie czekając na ewentualną reakcję Karola XII, 24 sierpnia 1700 roku Piotr I wypowiedział wojnę Szwecji i najechał Ingrię.
Celem Rosjan była Narwa, kluczowa twierdza Ingrii, broniona przez dwutysięczną szwedzką załogę pod dowództwem płk. Henninga Horna. Oblężenie zaczęło się w połowie września 1700 roku. Zgodnie z rosyjskim założeniem miasto miało paść przed końcem listopada. Zdobycie Narwy, położonej nad rzeką o tej samej nazwie w odległości około 14 km od Zatoki Fińskiej, dałoby carowi możliwość skierowania swoich sił przeciwko innym miastom tego rejonu, a także przeciwko Inflantom.
1 października armia szwedzka wyruszyła do Inflant. Po ciężkiej podróży morskiej jako najdogodniejsze miejsce do lądowania wybrano port w Parnawie, położony pośrodku między armią rosyjską a saską. Stąd Karol XII mógł dowolnie wybrać kierunek natarcia. Wybór okazał się prosty. Sasi, znękani nieudanym oblężeniem Rygi, odeszli na zimowe leża w Kurlandii. Problem leżał więc nie tyle w wyborze przeciwnika, ile w przekonaniu wyższych oficerów szwedzkich, że październik nie jest miesiącem zbyt późnym, by rozpocząć kampanię. Impulsywny Karol XII potrafił jednak zamknąć usta swym ostrożnym doradcom zalecającym oczekiwanie na wiosnę.
13 października Szwedzi opuścili Parnawę i przeszli do Rewla. W liście do Horna król zapowiadał, że już niedługo armia dołączy do załogi twierdzy i pomoże jej w rozprawieniu się z wrogiem. W tej sytuacji pułkownik nie miał innego wyjścia, niż bronić się dalej. Ponieważ oblężenie trwało od połowy września, załoga z niecierpliwością wyglądała odsieczy.
W połowie listopada z obozu rosyjskiego wysłano na zwiady kawalerię pod dowództwem Borysa Szeremietiewa. Ten wkrótce doniósł o zbliżających się Szwedach. Wiadomości musiały brzmieć przerażająco, skoro car przekazał komendę nad armią gen. Karolowi Eugeniuszowi, księciu de Croy, a sam opuścił obóz, udając się do Nowogrodu. Miał się zapoznać ze stanem umocnień w rosyjskich miastach pogranicznych i powrócić na czele posiłków. Swoją drogą potyczka kilku tysięcy jeźdźców Szeremietiewa ze Szwedami pokazała opłakany stan armii rosyjskiej. Wystarczyło bowiem 500 szwedzkich żołnierzy, by przepędzić wroga i otworzyć sobie drogę ku Narwie.
Na efekt nie trzeba było długo czekać. W szeregach rosyjskich mówiono o lądowaniu Karola XII w Parnawie z liczną i świetnie wyszkoloną armią, co wywołało poruszenie wśród żołnierzy. Co więcej, uporczywe mrozy i braki amunicji zdawały się zapowiadać nieszczęśliwy koniec wyprawy. Nic dziwnego, że w obozie zaczęła się szerzyć dezercja.
Osiemnastoletni Karol XII i generał-porucznik Karl Gustav Rehnskiöld dowodzili armią liczącą 10 tys. ludzi, a garnizon Narwy stanowił dalsze 1,5 tys. Warto zaznaczyć, że kondycja armii szwedzkiej nie była wówczas wzorowa. Wielu żołnierzy chorowało, brakowało żywności, a przewaga liczebna Rosjan była znaczna - car dysponował prawie 37 tys. żołnierzy (dezercja i choroby obniżyły stan początkowy z 40 tys.). 20 listopada Szwedzi dotarli do Narwy.
Bój w zakolu rzeki:
Pole przyszłej bitwy rozpościerało się w obszernym zakolu rzeki Narwy, na wysokości wzgórza Hermansberg. Na równinie położonej na południe od miasta Rosjanie zbudowali system fortyfikacji polowych o łącznej długości 6,5 km, opartych o brzegi rzeki i wysokich na 9 stóp (2,7 m). Na prawym skrzydle umocnień teren był zabagniony, na lewym zaś znajdował się obszar porośnięty krzewami i lekko pagórkowaty.
Ugrupowanie szwedzkie sformowano w taki sposób, aby jego głębokość była większa niż szerokość - stąd wniosek niektórych badaczy, że Karol XII preferował walkę kolumnami zamiast powszechnej wówczas taktyki linearnej. Centrum tworzyła piechota, na skrzydłach znajdowała się kawaleria. Król szwedzki zamierzał atakować za wszelką cenę: jeśli mała armia ma pobić dużą, musi się to stać przy zastosowaniu szybkiego i śmiałego natarcia. Zgodnie z regulaminem z 1700 roku piechota mogła strzelać dopiero wtedy, gdy zobaczyła białka w oczach nieprzyjaciół. Chodziło o to, aby najskuteczniejsza pierwsza salwa (ponieważ karabiny są wówczas prawidłowo naładowane) uczyniła jak najwięcej szkód w szeregach wroga, a nawet zmusiła go do ucieczki. Wystrzał zbyt szybki minimalizował efekt i zmuszał do przedzierania się przez szyk wroga bagnetami. Zdawano sobie sprawę, że ten kto odda skuteczniejszą salwę, zapewni sobie przewagę, być może nawet decydującą. Nierzadko bowiem nie dochodziło do starcia wręcz, a strona, która strzeliła zbyt wcześnie i nieskutecznie, po prostu brała nogi za pas.
Karol XII i generał Rehnskiöld planowali uderzenie na rosyjskie wały w punkcie jak najbardziej zbliżonym do centrum umocnień. Po ich przełamaniu wojsko miało się rozdzielić na dwie części i zepchnąć Rosjan do rzeki. Gdy piechota miała toczyć decydujący bój, kawaleria powinna zachować czujność po zewnętrznej stronie umocnień i przeciwdziałać ewentualnej próbie ucieczki. Postawienie wszystkiego na atak, jak uczynił to król Szwecji, nie było rozwiązaniem konwencjonalnym jak na praktykę ówczesnej ostrożnej sztuki wojennej.
Wojska szwedzkie uformowano w szyk w odległości około 900 m od pozycji rosyjskich. Starcie rozpoczęło się od ostrzału armatami ustawionymi na wschodnim krańcu wzgórza Hermansberg. Około godziny drugiej po południu dwie wystrzelone w powietrze race dały znak do rozpoczęcia walnej bitwy. Dramatyzmu dodał fakt, że nagle się ściemniło i zerwała się burza śnieżna. Ku skrzydłom formacji rosyjskiej ruszyła kawaleria dowodzona na prawym skrzydle przez gen. Knuta Posse, a na lewym przez gen. Mai-dla. W ten sposób zamierzano związać wroga walką, by móc zrealizować główne uderzenie bez obaw o bezpieczeństwo skrzydeł. W centrum pozostała piechota, słabo widoczna dla Rosjan z powodu burzy. Nic więc dziwnego, że ruchy Szwedów wzięto za przygotowania do wycofania, podczas gdy w istocie część żołnierzy cofnęła się jedynie po to, by wziąć przygotowaną zawczasu faszynę. Chwilę później wylądowała ona w fosie przed rosyjskimi pozycjami, a pierwsze szeregi Szwedów, wspinając się po niej, podeszły do umocnień. Rosjanie nie mieli czasu na reakcję. Nadchodzącego wroga dostrzegli dopiero z odległości 50 m, a gdy ten znalazł się 10 m od pozycji obrońców, huknęła salwa, siejąc śmierć w pierwszych szeregach. Szwedzi szybko sforsowali wał i zrobili wyłom po obu stronach wielkiego bastionu centralnego, dzięki czemu piechota niemal natychmiast wdarła się w środek rosyjskich oddziałów i zaczęła je spychać wzdłuż linii obronnej. W armii rosyjskiej zapanowało rozprężenie.
Na północy wypierano Rosjan z kolejnych bastionów. Tymczasem Karol XII, walcząc na czele lewego skrzydła wspieranego przez drabantów, zepchnął do rzeki całe prawe skrzydło nieprzyjaciela. Kiedy część rosyjskich żołnierzy próbowała się przedostać na otwarte pole, kawaleria spychała ich z powrotem do obozu. Na dodatek zawalił się most będący jedyną drogą ucieczki. Większa część Rosjan załamała się całkowicie i uchodziła w nieładzie przed znacznie mniej licznym wojskiem szwedzkim. Dowódcy rosyjscy, w tym książę de Croy i gen. Hallart, oddali się w niewolę.
Tymczasem w ciemnościach trwały walki w północnej części rosyjskiego obozu, wewnątrz taboru. Szwedzi otoczyli broniących się Rosjan. Piechotę wsparł ogień sprowadzonej zza wałów artylerii. Skazane na masakrę resztki carskiej armii złożyły broń. Stojący na lewym skrzydle rosyjskim Szeremietiew, obawiając się starcia ze Szwedami, rzucił się ze swoimi oddziałami do rzeki, gdzie w bystrym nurcie utonęło tysiąc osób. Pozostali na wieść o klęsce poddali się. Skapitulowała również załoga bastionu centralnego. Liczba jeńców przekraczała liczbę zwycięzców. Rozsądnym wyjściem było więc zezwolenie rosyjskim żołnierzom na odejście. Szwedzi zatrzymali jedynie oficerów, proporce regimentowe i armaty. Późnym wieczorem załoga miasta pod dowództwem płk. Horna opanowała okopy nieprzyjaciela i połączyła się z armią Karola XII. Bitwa pod Narwą dobiegła końca.
Straty rosyjskie były bardzo duże. Na pobojowisku leżało około 8 tys. żołnierzy z oddziałów regularnych, tysiąc ludzi Szeremietiewa spoczęło na dnie rzeki, do tego trzeba dodać ok. 6 tys. zmarłych z głodu jeszcze w czasie oblężenia plus 20 tyś wziętych do niewoli. W porównaniu z tym straty szwedzkie były minimalne. Zginęło 30 oficerów i 650 żołnierzy, 1,2 tys. odniosło rany, co jednak w ówczesnych warunkach często równało się śmierci lub trwałemu kalectwu.
Karol XII wkroczył do Narwy w towarzystwie wziętych do niewoli generałów rosyjskich, a do Sztokholmu wysłano zawiadomienie o odniesionym zwycięstwie. Śpieszący pod Narwę z czterdziestotysięczną odsieczą Piotr I na wieść o przegranej wycofał się w połowie drogi.
Cud czy łut szczęścia?
Szukając przyczyn klęski, wskazywano na niedołęstwo de Croya i burzę śnieżną. Oczywiście oba te czynniki były dla Rosjan wyjątkowo niesprzyjające, ale mieszkańców europejskiego wschodu warunki atmosferyczne nie powinny mimo wszystko zaskakiwać. Oficerom zarzucić można decyzję o pozostaniu w pozornie tylko bezpiecznych umocnieniach, co uniemożliwiło jakikolwiek manewr i utrudniło dowodzenie. Rozciągnięcie szyków na długim, liczącym ponad 6 km, froncie uniemożliwiło dowodzenie ze względu na trudności komunikacyjne, rozbijając bitwę na wiele drobniejszych epizodów i w ten sposób niwecząc główny - by nie rzec jedyny - rosyjski atut, jakim była liczebna przewaga. Zawiódł też sojusznik. Ponadto Rosjanie nie zadbali o zapasy żywności, co uniemożliwiło im efektywne działania.
W obozie szwedzkim wieniec laurowy należał się głównodowodzącemu, czyli Karolowi XII, jako temu, który zaplanował kampanię i zdecydował o stoczeniu bitwy w tym miejscu i czasie. Niewątpliwą zasługą króla była osobista odwaga, dodająca ducha żołnierzom w czasie bitwy - pod Narwą było to wyraźnie widoczne. Karol XII osobiście brał udział w ataku, a cara Piotra nie było w obozie. Frontalny atak Szwedów wywołał w szeregach Rosjan panikę. W istocie jednak to nie Karol XII owego dnia dowodził siłami zwycięzców. Plan ataku przygotował i przeprowadził za zgodą króla Rehnsköld, który tym samym dowiódł nieprzeciętnego talentu.
Bitwa pod Narwą dowiodła, że Karol XII jest poważnym przeciwnikiem, którego pomimo młodego wieku i braku praktycznego przygotowania nie należy lekceważyć. Jednak wygrana była bitwa, a nie wojna, która dopiero się rozpoczęła i przeszła do historii pod nazwą wielkiej wojny północnej. Król szwedzki nie wykorzystał szansy, by zniszczyć doszczętnie armię Piotra I. A miał ku temu doskonałą okazję, gdyż bitwa pod Narwą była dla Rosjan nie tylko klęską militarną, lecz i polityczną, sprzymierzeńcy bowiem nie ruszyli Piotrowi na pomoc. Nie mógł też liczyć na inne państwa, które zainteresowane były pogodzeniem Fryderyka Augusta z Karolem XII i wykorzystaniem ich połączonych armii w wojnie o sukcesję hiszpańską.
Po zwycięstwie pod Narwą Karol skupił się na walce z Saksonią i Rzecząpospolitą, dotąd formalnie nieuczestniczącą w wojnie. Gdy Szwedzi zajęci byli kampanią polską, Rosja rozpoczęła wielką kampanię modernizacyjną, której ważną częścią były reformy wojskowe. Cenę za zlekceważenie rosyjskiego przeciwnika po Narwie król szwedzki zapłacił dziewięć lat później pod Połtawą, gdzie losy wojny odwróciły się diametralnie.
